Das Verschwinden des Josef Mengele review: eens een monster, altijd een monster

Voor velen doet de naam Josef Mengele wel een belletje rinkelen. Zo ook bij ons op Film Fest Gent. Als zogenaamde ‘Engel des Doods’ staat hij bekend als de gruweldokter van Auschwitz. Das Verschwinden des Josef Mengele toont hoe het hem verging na de Tweede Wereldoorlog. Aangezien er geen heel betrouwbare bronnen zijn, is dit eerder te beschouwen als een fictieverhaal met grote geloofwaardigheid en dit moet in het achterhoofd gehouden worden.

Waar eindigt Mengele?

Das Verschwinden des Josef Mengele is gebaseerd op het gelijknamige Franse boek (La disparition de Josef Mengele) van Olivier Guez. Na de oorlog dook hij eerst onder in Duitsland zelf om in 1949 af te reizen naar Zuid-Amerika. In de film volgen we het leven van deze nazi in zijn latere leven. Dit vond plaats in Argentinië, Paraguay en Brazilië. Doorheen zijn ondergedoken leven komt hij nog in contact met gelijkgezinden, hertrouwt hij en krijgen we zijn vervreemde band met zijn zoon te zien.

Das Verschwinden des Josef Mengele opent in het heden met een les anatomie. Op de faculteit geneeskunde van de Universiteit van São Paulo wordt immers het skelet van Mengele bewaard om te gebruiken in de lessen forensische geneeskunde. Tijdens een les vertelt de professor hoe er bepaalde gebeurtenissen zichtbaar zijn in zijn botstructuur zoals een motorongeluk. Dan vertelt hij aan zijn studenten van wie het skelet is. Daarbij wijst hij naar de aanwezige zwarte tweeling tussen de studenten om te zeggen dat Mengele zeer veel interesse zou hebben gehad in hen. Hij besluit meer te vertellen over wie Mengele was.

Hierna start de echte film. Wat jammer is, is dat hier op het einde niet meer op terug gekomen wordt. De proloog staat op zichzelf en zou er even goed niet in gezeten kunnen hebben. De proloog geeft wel al direct mee dat het ironisch is dat Mengele zijn skelet hier eindigt, aangezien hij hetzelfde deed met zijn slachtoffers in het concentratiekamp.

Waar het boek van Olivier Guez eerder een chronologisch structuur heeft, fladdert het script van Kirill Serebrennikov achronologisch door Mengeles leven. Mengele wordt ons geïntroduceerd in de jaren ’50. Op dit moment is hij op de vlucht in Argentinië en probeert hij terug te keren naar Europa. De camera volgt hem hier vaak van achteren waardoor zijn paranoia makkelijk op de kijker overkomt en het opgejaagd gevoel ook binnenkomt. Het merendeel van de film focust zich op zijn tocht door Argentinië en Brazilië in de jaren 50 tot 70. Hierin krijgen we wel een inzicht in hoe fascisme zich nog gemanifesteerd heeft in de periode na de Tweede Wereldoorlog.

Opstapeling van momenten

Doorheen zijn verhaal zien we Mengele hertrouwen met de weduwe van zijn overleden broer, we zien hoe zijn vervreemde zoon contact zoekt, hoe zijn relatie met zijn strenge vader stroef loopt enzoverder. Alleen voelen deze aan als afzonderlijke evenementen zonder echt een overkoepelend geheel. Ook cinematografisch lijken al deze gebeurtenissen zo hard op elkaar, dat je zonder pancartes moeilijk weet waar we ons moeten situeren in de tijd.

Het meest interessante stuk is echter halverwege Das Verschwinden des Josef Mengele, wanneer er kort in het echte nazi-verleden van Mengele gedoken wordt. Hier verandert de film ook naar kleur, terwijl de rest van de film in zwart-wit is. De beelden zijn in het narratief ook geschoten door de nazi’s zelf. De vrolijkheid die ze hanteren bij de gruwel die ze uitvoeren, komt binnen als harde stomp in de buik.

Dit intermezzo is nodig om in het laatste deel van film de oude Mengele als kijker te kunnen confronteren met zijn gruwelijk verleden. De scènes die zich naast het kamp afspelen, lijken op wat The Zone of Interest had kunnen zijn. Met name niet saai en wel een duidelijk contrast tussen de nazi-gruwel en het banale huiselijk leven. De vrolijke kleurenshots geven ook weer hoe Mengele eigenlijk warme herinneringen heeft aan deze periode. En de echte gruwel gebeurt hierbij ook deels in beeld en volledig erbuiten. Als ondersteuning kan een absoluut niet-passend musicaldeuntje dan ook niet ontbreken.

August Diehl (Inglourious Basterds) speelt als Mengele de pannen van het dak. Ook al heeft hij als oude Mengele gigantisch veel make-up aan, de interne contradicties die in de man schuilen, komen duidelijk naar voren. Naarmate meer oud-nazi’s opgepakt worden, zien we ook zijn zelfbewustzijn groter worden. De misplaatste superioriteit die Mengele voelt, maakt hem op het einde tot een zielig mens. Om de kijker toch nog een sympathiek persoon te laten tegenkomen, komt Rolf (Max Brettschneider), de volwassen zoon van Mengele, nog even opdagen.

In zijn geheel komt Das Verschwinden des Josef Mengele niet echt over als een duidelijk verhaal. Het voelt meer aan als een verzameling van interessante momenten uit het leven van Mengele. Er zat volgens mij meer in, maar het is vooral interessant om te zien hoe lang het oude nazi-netwerk nog heeft kunnen blijven bestaan.

Oordeel vooral zelf in de bioscoop vanaf 22 oktober!